هەواڵ

لە راپۆرتی ساڵانەی ئەمنستی ئەنتەرناشیۆنال کوردستان لە پێش عێراقەوەیە لە پێشلکاری مافی مرۆڤ

Tuesday, 03.28.2023, 02:33 PM

لە راپۆرتی ئەمساڵی ئەمینستی ئەنتەرناشیونال بڵاویکردۆتەوە کە خۆی لە ٤١٧ لاپەرەیە دەبینێتەوە، لەو بەشەی تایبەت بە عێراق هەرێمی کوردستانە، هەرێمی کورستان لە پێش عێراقەوەیە لە پێشێلکردنی ئازادی ڕادەربڕین و گردبوونەوە و خۆپیشاندان دا.

راپۆرتەکە لە کەیسی گیراوانی ئازادی بادینانەوە دەستیپێکردووە

بەگشتی ئەوبەشەی تایبەت بە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەم ناوەڕۆکەکەیەتی

هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بەردەوام بوون لە سەرکوتکردنی مافی ئازادی ڕادەربڕین و گردبوونەوە.

هێزە ئەمنییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە ئارەزووی خۆیان ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانان و ڕەخنەگرانی هەستپێکراویان دەستگیرکردووە و دادگایییان کردووە و زیندانییان کردووە. لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٢دا، دوو ڕۆژنامەنووس و سێ چالاکوانی سیاسی سێ جار مانیان لە خواردن گرتبوو، و لە مانگی ئابی ٢٠٢٠ەوە دەستبەسەر کرابوون.

هەروەها لە مانگی شوباتی ٢٠٢١ بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە ئاسایشی نیشتمانی سزا دراون، ئەمەش وەک ناڕەزایەتییەک بەرامبەر بەردەوامی دەستبەسەرکردنیان، سەرەڕای دەرکردنی فەرمانێکی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە مانگی شوباتدا، بۆ کەمکردنەوەی سزاکانیان لە پێنج ساڵەوە بۆ دوو ساڵ.

ڕۆژی 6ی ئاب، هێزە ئەمنییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە گازی فرمێسکڕێژ و گولـلەی لاستیک بڵاوەیان بە خۆپیشاندانی هێمنانە لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی لە هەرێمی کوردستان کردووە، کە ناڕەزایەتییان دەربڕی لە بەرامبەر دواکەوتنی مووچەی حکومەت و نەبوونی هەلی کار و لە ئەنجامدا چەندین برینداری لێکەوتەوە. لانیکەم ٢٠ ڕۆژنامەنووس لە پەیوەندی لەگەڵ ڕووماڵکردنی ناڕەزایەتییەکان، لەلایەن هێزەکانی ئاسایشەوە – کە دەزگای سەرەکی ئەمنی و هەواڵگریی حکوومەتی هەرێمی کوردستان – بۆ ماوەیەکی کورت دەستبەسەر کران.

لە مانگی ئەیلولی ڕابردوودا، هێزەکانی ئاسەییش ڕۆژنامەنووسێکیان دەستگیرکرد کە لە دەزگایەکی ڕاگەیاندنی لایەنگری ئۆپۆزسیۆن کاردەکات، لەکاتێکدا ڕووماڵی هێرشێکی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی تورکیای دەکرد کە چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پـەکەکە)ی کردە ئامانج لە پارێزگای هەولێر. ڕۆژی دواتر بەبێ تۆمەت ئازادکرا، دوای ئەوەی بەڵێننامەی واژۆکرد کە ڕووداوە هاوشێوەکان نەگرێتەوە.

لە مانگی تشرینی یەکەمی ڕابردوودا، هێزەکانی ئاسایش دوو ڕۆژنامەنووسیان لە نزیک هەولێر دەستگیرکرد بەپێی یاسای بەرەنگاربوونەوەی خراپ بەکارهێنانی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکانی ساڵی 2008 کە بە وشەیەکی ناڕوون نووسراوە، کە لە ماوەی ڕابردوودا بۆ دادگاییکردنی خەڵک بەکارهێنراوە بەهۆی بڵاوکردنەوەی ناوەڕۆکێک کە بە ڕەخنەی بەرپرسان دادەنرێت. تا کۆتایی مانگ ئازاد کران.

کەشوهەوای بێ سزای هێزە چەکدارەکان کە خۆپیشاندەران، چالاکوانان و ڕۆژنامەنووسان دەکەنە ئامانج، مافی ئازادی ڕادەربڕین لە ناوەڕاستی عێراق تێکداوە. لە مانگی تشرینی یەکەمی ڕابردوودا لایەنگرانی چەکداری موقتەدا سەدر هەڵیانکوتایە سەر نووسینگەکانی کەناڵی چوارەمی مانگی دەستکرد لە بەغدای پایتەخت و شکاندیان، دوای ئەوەی خانمە پێشکەشکارێک هەواڵی وێرانکردنی باڵەخانە حکومییەکانی لەلایەن شوێنکەوتوانی موقتەدا سەدرەوە بڵاوکردەوە و ڕەخنەی لە میلیشیاکانی پێشووی موقتەدا سەدر گرت کە بە... سوپای مەهدی. دەسەڵاتدارانی عێراق ئیدانەی ئەو هێرشەیان کردووە و لێکۆڵینەوەیان ڕاگەیاندووە، بەڵام تا ئێستا هیچ ڕێوشوێنێکی دیکە بۆ پاراستنی کارمەندانی ڕاگەیاندن یان لێپرسینەوە لە تاوانباران ڕانەگەیەندراوە.

ڕۆژی 5ی کانونی یەکەم، دادگای بەغدا بەپێی ماددەی 226ی یاسای سزادان، حوکمی سێ ساڵ زیندانی بۆ چالاکوان حەیدەر حامید ئەلزەیدی سەپاند، لە پەیوەندی لەگەڵ تویتێک کە لەلایەن سەرکردەیەکی کۆچکردووی هێزەکانی کۆچکردنەوەی جەماوەرییەوە بە تەنزئامێز زانرا. حەیدەر حەمید ئەلزەیدی لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوو دەستگیرکرا و دوای دوو هەفتە بە کەفالەت ئازادکرا. لە ٧ی کانوونی یەکەمدا، هێزە ئەمنییەکان بۆ ئیدانەکردنی ئەو حوکمە تەقەیان لە خۆپیشاندانەکانی شاری ناسریە لە باشووری ئەو وڵاتە کرد و بەهۆیەوە لانیکەم دوو کەس کوژران و لانیکەم ١٧ کەسیش برینداربوون.

هەڵهاتن لە سزا
بێ سزایی زاڵ بوو بۆ سەدان کوشتنی نایاسایی لە کاتی ناڕەزایەتییەکانی ئۆکتۆبەری ٢٠١٩، پێشکەوتنێکی کەم لە لێکۆڵینەوە لە تاوانبارانی گومانلێکراو. دەسەڵاتدارانی عێراق نەیانتوانیوە ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان ئاشکرا بکەن کە لەلایەن لیژنەکانی دوای ناڕەزایەتییەکان بۆ لێکۆڵینەوە لەو توندوتیژیانەی کە ناڕەزایەتییەکانیان تێکداوە و هەروەها کوشتنی دەیان چالاکوان بە ئامانج و هەوڵی کوشتنی دەیان چالاکوان لە نێوان ساڵانی ٢٠١٩ بۆ ٢٠٢١ دامەزراون. هێزە چەکدارەکان بەردەوام بوون لە هەڕەشەکردن لە چالاکوانان، هەروەها کەسوکاری خۆپیشاندەران و چالاکوانە کوژراوەکان یان بێسەروشوێنکراوەکان، بە کوشتن یان بێسەروشوێنکردن، ئەمەش وای لێکردن خۆیان بشارنەوە یان هەڵبێن بۆ دەرەوەی وڵات.

لە مانگی شوباتدا دادگای لێکۆڵینەوە لە شاری ناسریە لە پارێزگای دی قر، لێکۆڵینەوەی لە ڕۆڵی ئەفسەرێکی باڵای سوپا لە سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران لە مانگی تشرینی یەکەمی 2019 لە پارێزگاکە دەستپێکرد، هیچ زانیارییەکی دیکە لەبەردەستدا نەبوو.

هەروەها لە مانگی شوباتدا، عەلی ئەلبەیاتی، ئەندامی پێشووی کۆمیسیۆنی باڵای مافی مرۆڤی عێراق – کە دەزگایەکی نیشتمانییە – لە دادگای لێکۆڵینەوە لە بەغدا بە تۆمەتی ناوزڕاندن لێپرسینەوەی لەگەڵدا کرا، چونکە لە چاوپێکەوتنێکی میدیایی لە ساڵی ٢٠٢٠دا نیگەرانییەکانی سەبارەت بە ئەشکەنجەدان وروژاند، و بەرپرسانیش سکاڵای لەسەر تۆمار کرد.

لە مانگی ئەیلولی ڕابردوودا دەسەڵاتدارانی عێراق لێکۆڵینەوەیان لەبارەی ئەو تەقەکردنە ڕاگەیاند کە بووە هۆی کوژرانی زەینەب عیسام مەجید ئەلخەزالی، کچێکی تەمەن 15 ساڵ، لە میانی مەشقەکانی تەقەکردنی ڕاستەوخۆدا لە بنکەیەکی سەربازی ئەمەریکا لە نزیک فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغدا. دەسەڵاتدارانی ئەمریکا کە لە عێراق جێگیر بوون، دانیان بەو ڕووداوەدا نەناوە. هیچ پێشهاتێکی تر ئاشکرا نەکراوە.

لە مانگی تشرینی یەکەمی ڕابردوودا، دادگایەک لە دیوانیە سەر بە پارێزگای قادسیە، بە تۆمەتی کوشتنی چالاکوانی دیار تایر ئەلتەیب لە کانوونی یەکەمی ساڵی 2019 سزای لەسێدارەدانی بەسەر کفاح کورەیتی، ئەندامی پێشووی لیواکانی ئاشتی سەر بە موقتەدا سەدر دەرکرد.

دادگاییکردنی نادادپەروەرانە
لە عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، ڕێوشوێنی دادوەری دژی سەدان کەسی گومانلێکراو ئەندام و لایەنگرانی دەوڵەتی ئیسلامی – لەنێویاندا کوڕان – بەردەوام بوو لە کاتێکدا نیگەرانی جددی سەبارەت بە مافەکانیان بۆ دادگاییکردنی دادپەروەرانە، لەوانەش مافی ئامادەکردنی بەرگرییەکی گونجاو. سزای زیندانیکردنی درێژخایەن و سزای لەسێدارەدان دوای سزادانەکان سەپێنراوە کە بە پلەی یەکەم لەسەر بنەمای "دانپێدانانەکان" کە بەهۆی ئەشکەنجەکردنەوە تێکچوون.

دوای گواستنەوەیان لە باکوری سوریا زیاتر لە 200 کوڕی عێراقی لە بەغدا دەستبەسەر کراون. ئەوان بە تۆمەتی پەیوەستبوون بە دەوڵەتی ئیسلامی بەبێ تۆمەت و دادگاییکردن بە دەستبەسەری مانەوە.

توندوتیژی دژی ژنان و کچان
پەرلەمانی عێراق بەردەوام بوو لە شکستهێنان لە تاوانبارکردنی توندوتیژی خێزانی سەرەڕای زیادبوونی "کوشتنی شەرەف" و جۆرەکانی تری توندوتیژی جێندەری کە لەلایەن ڕێکخراوە ناحکومییە نیشتمانییەکانەوە بەڵگەی لەسەرە.

پاراستنی کاریگەرانەی دەوڵەت لە بەرامبەر توندوتیژی جێندەری لە هەرێمی کوردستانی عێراق و ناوەڕاستی عێراق زۆر سنووردار مایەوە. ژمارەیەکی سنووردار لە پەناگە، کە لەلایەن وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەدەبرا، لە شارەکانی هەرێمی کوردستاندا کاریان دەکرد، بەڵام ڕێکخراوە ناحکومییە نیشتمانییەکان ئاماژەیان بە ناتەواوی خزمەتگوزاریی چاکسازی بۆ لێقەوماوان کرد. لە ناوەڕاستی عێراق تەنها یەک پەناگە کاردەکات، کە توانای لەخۆگرتنی نزیکەی 100 قوربانی هەبوو، بە پاڵپشتی سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان. ڕێکخراوە ناحکومییەکان لە بەغدا بەردەوام بوون لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەراسانکردن بەهۆی بەڕێوەبردنی پەناگەی نافەرمی بۆ ژنان، لەوانە بانگهێشتکردنی ستافەکانیان بۆ لێپرسینەوە دوای سکاڵاکانی ئەندامانی پەرلەمان لە لایەنە کۆنەپەرستەکانەوە.

هەرێمی کوردستانی عێراق شاهیدی زیادبوونی هەواڵەکانی کوشتنی ژن و کچە لەلایەن خزم و کەسوکارە نێرەکانیانەوە، لەوانەش لەبەر ئەوەی ئاینێکی جیاوازیان گۆڕیوە و خۆیان وەک ژنی ڕەگەزگۆڕاو ناساندوە. هاوپەیمانییەکی ڕێکخراوەکانی ژنان تەنها لە نێوان مانگی یەک و ئازاردا کوشتنی لانیکەم ١٦ ژن و کچێکیان - تەمەن ١٥ ساڵ - لەلایەن کەسوکاری پیاوەوە بەڵگەدار کردووە. پێدەچێت ژمارەی ڕاستەقینە زۆر لەوە زیاتر بێت. دەسەڵاتداران نەیانتوانیوە لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ و بێلایەن لە زۆربەی ئەم کوشتنانە ئەنجام بدەن لە کاتێکدا کەشێکی کۆمەڵایەتی تاوانبارکردنی قوربانییەکان – لەنێویاندا لە سۆشیال میدیادا – و بێباکی یاسادانەران.

لە مانگی ئەیلولدا، وەزارەتی ناوخۆی عێراق ڕایگەیاند کە پۆلیسی کۆمەڵگە – هێزێک کە لە ساڵی ٢٠١٦ لە ژێر سەرپەرشتی وەزارەتی ناوخۆ دامەزراوە و دەسەڵاتی فراوانی هەیە بۆ پشتگیریکردنی پۆلیسی ناوخۆیی لە کۆمەڵێک ئەرکدا – زیاتر لە ١١٠٠ پەیوەندی لەلایەن قوربانیانی توندوتیژی خێزانییەوە پێگەیشتووە. بە گوێرەی ڕێکخراوە ناحکومییەکانی مافی ژنان، ئەم هێزە تەنیا وەک "هێڵێکی گەرم" کاردەکات و هیچ ڕێوشوێنێکی کاریگەر بۆ پاراستنی قوربانییەکان یان لێکۆڵینەوە لە سکاڵاکانی توندوتیژی خێزانی ناگرێتەبەر

وەرگێرانی لە ئینگلیزیەوە بۆ کوردی لە لایەن ستافی #TEVDAPress کراوە

ئەو بابەت و هەواڵانەی کە ناوی نووسەرەکانیان دیار و ئاشکرایە، تەنیا
نووسەرەکەی بەرپرسیارە، نەک تەڤداپرێس

تەڤدا پرێس