سیاسەتی کڕین و فرۆشتن لای ئۆردوگان، لەسەر پێوەری فرۆشتنی بەها مرۆڤایەتیەکان، کڕینی بەرژەوەندیە ڕەگەزپەرستیەکانی و پتەوکردنی پێگەی دەسەڵاتدارێتی خۆیەتی، ئەم سیاسەتی کڕین و فرۆشتنەش، نەك هەر لە تورکیا بەڵکو لە سنووری دەسەڵاتی ئیمپڕاتۆری عوسمانیدا دەگوزەرێ، ئۆردوگان ئەو دیکتاتۆرەی، سڵ لە هیچ هەنگاوێکی شەڕانگێزی و دژە مرۆڤایەتی ناکاتەوە، سڵ لە سوتانی دایك و مناڵ ناکاتەوە بۆ گەیشتن بەو مەرامە گڵاوانەی کە لە هەگبەی بەرنامە پڕ لە داگیرکاریەکانیدایە، هەر بۆ ئەم مەبەستەش، ئاڵووێڵی بازرگانی و گەمەی قێزەوەن بە هەموو گروپ و ئیتنێك دەکات، بە پێی کات و جەشنی بەرژەوەندیەکانی خۆی ویستەکانی تاو دەدات، هەمیشەش بۆ پرۆڤۆکاتسیۆنی بەرامبەر ئامادەیە، چنگی شەڕانگێزی دەگەیەنێتە هەر شوێنێك، کە بۆنی وزەی لێ بێت، لە لیبیا، لە ئازەربایجان، لە سوریا، لە باشوری کوردستان، لە نێو دەریای سپی ناوەڕاست، لە قوبڕس و لە یۆنانیش.

ئیگۆرەکان کەمایەتیەکی موسڵمانی دانیشتووی وڵاتی چینن، چین ژمارەی ئیگورەکان بە نزیکەی پازدە ملیۆن کەس ئەژمار دەکات، ئەگەرچی زۆربەی بۆچوونەکان مەزەندەی زیاتر لە ٣٥ ملیۆن کەسی بۆ دەکات، ناوچەی جێنشینی ئەم کەمایەتیە هەرێمی شینگیانگە لە باکوری ڕۆژئاوای وڵاتی چین، ئەم هەرێمە سنووری لەگەڵ زۆربەی ئەو وڵاتانەدا هەیە کە سەربە هەرێمەکانی پێشووی یەکێتی سۆڤیەت بوون، وەکو کازاخستان، ئوزبیکستان، کیرگستان و تاجیکستان، هەروەها سنووری لەگەڵ پاکستان و ئەفغانستانیشد هەیە.

چین دەمێکە کار لەسەر سڕینەوەی ناسنامەی ئیگورەکان دەکات، بە فاکتەری نائارامی و تێکدانی ئاسایشی نیشتیمانی لەقەڵەم دەدات، سیاسەتی زەبر و زەنگ و چەوساندنەوەیان لە بەرامبەردا پەیڕەو دەکات، لە ئیستادا نزیکەی یەك ملیۆن لە ئیگورەکان لە چین زیندانی کراون، بەجۆرێك لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش؛ لە لایەن مافی مرۆڤی جیهانیەوە کێشەی ئەم کەمایەتیە بووە مانشێتی داکۆکیکردن لە پرسی ئیگۆرەکان و دۆخی ناهەمواری ژیانیان.

قۆزتنەوەی کێشەی ئیگورەکان لە لایەن ئۆردوگانەوە، بووە هۆکاری داڕێژانی پلانێکی ژێربەژێر و شارراوەی دەسەڵاتی تورکیا، کە لە پێناو  گەیشتن بەهەندێ دەستکەوتی دیپلۆماتی و ئابووری لەلایەکەوە و لەلایەکیترەوە وەکو فشار بۆ وڵاتی چێن بەکاریهێنا، بۆیە لەژیر سێبەری ئاین و خۆنزیکردنەوە وەکو فریاڕەسێك بۆ ئیگورەکان خۆی نیشان دا و دەرگای داڵدەدانی بۆ کردنەوە و نزیکەی پەنجا هەزار ئیگور بەرەو تورکیا هەڵاتن، تورکیا بووە فریادڕەسی ئەو کەمایەتیە زۆرلێکراوە، تەنانەت هەندێکیان ناسنامەی هاوڵاتی تورکیشیان پێ بەخشرا، تورکیا بەڵێنی زۆری بە ئیگورەکان دابوو، کە هەڵوێستی ئەرێنی بەرامبەر ئەو سیاسەتە ناهەموارەی چین دەبێ، زۆربەیان بوونە چەکداری گروپە توندڕەوە ئیسلامیەکان و بۆ واڵاکردنەوەی زیاتری دەسەڵاتی تورکیا لە شەڕدا بوون.

ئەو ئیگورانەی لە تورکیا داڵدە دراون، هەر خەڵکی ئاسایی نین، لەناویاندا کەسانێك هەن کە ئاکتیڤن و بۆ داواکاری مافی ڕەوای خۆیان ڕۆڵی سەرکردە دەبینن و چالاكن، یا پرۆفیسۆر و خاوەن ئاستی بەرزی ڕۆشنبیرین، چین هەوڵێکی زۆر دەدات بۆ ڕادەستکردنی ئەو کەسانە، بەڵام گەمەکەی تورکیا لێرەدا ئەوەیە، کە دەزانێت چۆن ئەم ڕادەستکردنە دەکاتە دەستکەوت و بۆ بەدیهێنانی هەندێ لە ئامانجە ئابووری و دیپلۆماتەکانی خۆی قۆڕخی دەکات.

پێش چەند ساڵێك، چین ئەو هەلەی ڕەخساند؛ کە بە فەراهەمکردنی هەندێ لە دەستکەوتی ئابووری بۆ تورکیا دەتوانێ کێشەی هەڵاتووەکان لە تورکیا چارەسەر بکات، لەبەر ڕۆشنایی ئەو دەستکەوتانەشدا، تورکیا سەرکردە ئیگورە ئاکتیڤیستەکان ڕادەستی چین بکاتەوە وەکو عبدولقادر یاپجان، ئەم ڕێکەوتنە ماوەیەك سڕ کرا، وەلێ لە ئێستادا هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر چین، بۆ ئیگورە هەڵاتووەکانی ناو تورکیا بووەتە جێی پرسیار، بەوەی کە تا ئێستا  تورکیا هیچ بەڵێنێکی نەبردووەتە سەر، یەکێك لەو بەڵێنانەی ئەوەیە، کە تورکیا بەرامبەر ئەو سیاسەتەی چین دژ بە ئیگورەکان، بەتایبەتی ئەوانەی ئاخێنراونەتە نێو زیندان، بێدەنگە و خۆی دوورەپەرێز ڕاگرتووە.

لە ئیستادا، ڕێکەوتنی ڕادەستکردنی ئیگورەکان لەلایەن تورکیاوە، زیندوو بووەتەوە بووەتە جێگای سەرنجی ئیگورە پەناهەندەکانی تورکیا، بورهان ئولویول، پرۆفیسۆرێکی ئیگوری تەمەن پەنجا ساڵە و لە تورکیادا داڵدە دراوە، دەڵێ:

”زۆرترین ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن، کە ڕیکەوتنەکە لەسەر هەناردەکردنی پێکوتەی کۆڕۆنا بێ بەرامبەر ڕادەستکردنی ئیگورە چالاکەکان بە دەسەڵاتی چین، دوور نیە ناوی منیش لە نێو لیستەکەدا بێ، چونکە لەم ماوەیەدا، ئەو پێکوتەیە لە تورکیادا تاقیکراوەتەوە و هەندێکیش بەو پێکوتەیە کوتراون، بۆ ئوردوگان بوونی ئەم پێکوتەیە، گەورەترین دەستکەوت و هەڵمەتی پشتگیری ناوخۆیە”[1]

ئەمە یەکەم و دوا ئاڵووێڵی بەرژەوەندی سیاسی ئوردوگان نیە، بابەتی کۆچبەران، گرتنەوەی ئاوی دیجلە و فورات لە عیڕاق و ڕۆژئاوای کوردستان، بەڵیندان بە تورکمانی کەرکوك، گەڕاندنەوەی بەرزاییەکانی قەرەباغ بۆ ئازەربایجان، بەشداری شەڕ لە لیبیا، گلدانەوەی سوریەکان وەکو پەناهەندە و زۆریتر لە سەرکێشیەکانی، هەموو ئەمانە بابەتی کارتی فشارن بۆ دەستکەوتی نەشیاو و هەیمەنەی دەسەڵات لە لایەن دیکتاتۆری سەردەمەوە.

[1] https://taz.de/Gefluechtete-in-der-Tuerkei/!5741160/